პროგრამები

ქართული ხელოვნება კარგად იცნობს სიცოცხლის ხის ორნამენტებს, ეს ორნამენტები საქართველოს სხვადასხვა ტერიტორიაზეა შემორჩენილი – თრიალეთში, მესხეთში, აჭარაში მეჩეთებზე, იმერეთში საფლავის ქვებზე, ქართლში სასაფლაოზე, სვანეთში და სხვ. საქართველოს გარდა სიცოცხლის ხის ორნამენტი გვხვდება ინგუშეთის და დაღესტანის რეგიონებში, ინგუშეთში ეს სიუჟეტი არის გამოხატული თიხის ფილაზე, რომელიც დღეისთვის სამწუხაროდ დაკარგულია, საინტერესო სიუჟეტია წარმოდგენილი დაღესტანში აღმოჩენილ მასალებზე, სადაც სიცოცხლის ხის ერთ სიუჟეტში, ხის ნაცვლად თევზია გამოსახული.

ინგუშეთში აღმოჩენილი თიხის ფილის შესახებ საუბრობს გიორგი ჩიტაია თავის სტატიაში ,,სიცოცხლის ხის მოტივი ლაზურ ორნამენტში“, ფილა ზომით 10X12 სმ-ია, მასზე გამოსახულია ტოტებგაშლილი ხე ნაყოფითურთ და მის გვერდებზე წვრილფეხა ცხოველები, ერთი ერთ მხარეს და მეორე მეორე მხარეს. მათ ფეხებს შორის ასომთავრული ასოებია – ႤႴ ან ႤႭ და ႭႰႤႬ. ხის ქვემოთ გავლებულია ორი ჰორიზონტალური ხაზი მიწის ზედაპირის აღსანიშნავად.

ხე – უძველესი სიმბოლოა, რომელიც პრაქტიკულად მსოფლიოს ყველა ცივილიზაციაში არსებობდა. ეს სიმბოლო სამყაროს, ცხოვრების კანონებსა და ადამიანს ამთლიანებს და კოსმოსს ცოცხალ ორგანიზმად წარმოგვისახავს (,,ასტრალური მსოფლიო ხე“). პლინიუს უფროსი თავის ,,ბუნების ისტორიაში“ ამტკიცებდა, რომ სწორედ ხეები იყვნენ ის პირველი ღვთაებანი, რომელთაც ადამიანი ეთაყვანებოდა. ბიბლიაში ეს ასტრალური ხე ორი ფორმითაა წარმოდგენილი: როგორც ,,ხე ცხოვრებისა“ და ,,ხე ცნობადისა“ (არ არის ცნობილი მათი ჯიშები).

სიცოცხლის ხე, მცენარეთა სიმბოლიკის კოლორიტული სახე, ცნობილია უძველესი დროიდან. შუმერების წარმოდგენით ამგვარი ხე მთაზეა, ქვეყნიერებას ფარავს, ღრმა ფესვები აქვს. სკანდინავიის ხალხებში ასეთი ხეა იფანი, შუმერებში – ფიჭვი, ინდოეთში – ლეღვის ხე, ასევე მუსლიმანებში, რასაც ,,ყურანში“ მისი სისტემური მოხსენიებაც ადასტურებს. მუსლიმანებს ჰყვარებიათ კვიპაროსიც. ბერძნები თაყვანს სცემდნენ ზეთისხილს, აკაციას, პალმას, საქართველოში – ალვას, ვაზს, მუხას, რცხილას, ბზას, კედარს.

VI საუკუნის ბიზანტიელი პროკოპი კესარიელის ცნობით, კავკასიაში ხე-ტყეები ღმერთებად ირაცხებოდნენ. ფრანგი დიუბუა დემონპერე 1831 წელს წერდა: კავკასიის ტომნი მუდამ ეტანებოდნენ დრუიზმს, ანუ მცენარეთა და ტყის თაყვანისცემას.

ბიბლიაში ხე ორი ფორმითაა წარმოდგენილი: როგორც ,,ხე ცხოვრებისა“ და ,,ხე ცნობადისა“. ბიბლიური ცხოვრების ხე, როგორც სიმბოლო, გამოსახულია შუა საუკუნეების ქართულ ჭედურ ხელოვნებაში. მას უკავშირდება იესიან-დავითიან ბაგრატიონების წარმოშობა. ამ დინასტიის მეფენი არიან ,,მორჩნი“, ანუ რტონი, ამ ცხოვრების ხისა. ქართველი მეფეების სიგელებზე გვხვდება წარწერა ,,დავითის მორჩი“, ხოლო გერბებზე დავითის ქნარი და შურდული, ხე ცხოვრებისა, რომლის ძირი იესო ქრისტეს უჭირავს და რომლის შტოებიც იესიან-დავითიანი ბაგრატიონ მეფეებია გამოსახული.

საქართველოში და მის მეზობელ ხალხთა შორის მეტად გავრცელებული ყოფილა ხის კულტი. მის შესახებ არსებობს როგორც წერილობითი ცნობები ძველ საისტორიო მწერლობაში, ისე ზეპირი – ხალხურ გადმოცემებში. ანტიოქიის მსოფლიო კრების ძეგლის-წერის ქართული თარგმანის ბოლოში არის მინაწერი, რომელიც გადმოგვცემს, რომ სომხითსა და ქართლში მრავალ წარმართულ ღვთაებათა გარდა ხეებსაც ემსახურებოდნენ. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში მრავალი ხე, ხევნარი და ტყე წმინდად არის მიჩნეული და თაყვანისცემის ობიექტს წარმოადგენს. მთებში სამლოცველო-ხატების გარშემო მდებარე ტყეები წმინდაა და შეუვალი – იქედან ნაფოტის გამოტანა არ შეიძლება. ამდენად, ხის თაყვანისცემა საქართველოში უძველესი დროიდან არსებობდა, ხოლო ქრისტიანობის შემოსვლისა და დამკვიდრების შემდეგ ხის კულტი უფრო მეტად განმტკიცდა და გაძლიერდა, რაც გამოიხატება სხვადასხვა ორნამენტსა და ზეპირსიტყვიერებაში დაცული მასალის მიხედვით.

საქართველოში სხვადასხვა ხეს სცემდნენ თაყვანს მათ შორის კი გამორჩეულია ალვა და ვაზი. საინტერესოა ალვის ხის სიმბოლიკა ქართულ ხელოვნებაში. მკვლევართა დაკვირვებით, ალვისხე ადრე რქმევია კვიპაროსს და არა იმ ხეს, რომელსაც ამჟამად უწოდებენ. გარეგანი ნიშნების (სიმაღლე, მაღალაყრილი ტოტები) და თვისებების (მისგან ღებულობენ ადვილად საწვავ სურნელოვან ზეთს) გამო – იგი, როგორც წმინდა ცეცხლის ემბლემა საქართველოში ძველთაგანვე უნდა შემოეტანათ. კვიპაროსს – ალვისხეს რგავენ საფლავზე და სამლოცველოებთან. ეთნოგრაფ ვერა ბარდაველიძის გამოკვლევით დასტურდება საქართველოში ალვისხის კულტი. ამ კულტმა გამოხატულება ჰპოვა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა დროშის სახელწოდებაშიც – ალვა, ალვის ხე, ალვის ტანი. დროშის გადასვენებისას სრულდება საფერხულო, რომელშიც ალვისხე იხსენიება.

ალვისხის კულტი ჩანს ,,წმინდა ნინოს ცხოვრებაშიც“, სადაც მოთხრობილია – ,,ვითარცა ნათელ იღეს მეფემან, და დედოფალმან, და შვილთა მათთა, და ყოველმან ყრმამან, მაშინ დგა ხე ერთი ადგილსა ერთსა, კლდესა ზედა ბორცუსა შეუვალსა და იყო ხე იგი შუენიერი ფრიად და სულნელი და ესე საკვირველება იყო ხისა მისგან, რამეთუ ისარ-ცემული ნადირი, რომელი მოვიდის და ჭამის ფურცელი მისი და გინა თესლი მისი, განერის სიკვდილისაგან, დაღაცათუ საკლავსა ადგილსა დიდად წყლულ იყვის“. და ,,წარვიდეს რევ, ძე მეფისა და ეპისკოპოსი, და სიმრავლე ერისა და მოჰკვეთეს ხე იგი და წარმოიღეს რტოითურთ თვსით, და მოაქუნდა ათასა ათეულსა კაცსა ზე-ზე რტოითურთ და ფურცლითურთ შემოუაქუნდა ქალაქად და შემოკრბა ერი ხილვად მწუანისა ფერობასა მას და ფურცლიანობასა, ჟამსა ზამთრისასა ოდეს სხუა ყოველი ხე ხმელ იყო, ხოლო ესე ფურცელდაუცვენელი, სულ ამო და სახილველად შუენიერი და ძირსა ზედა აღმართეს ხე იგი კარსა ზედა ეკლესიისასა, სამხრით, სადა ბერვიდა ნელი ნიავი და შლიდა ფურცელთა მის ხისათა და ძვრიდა რტოთა მისთა. და იყო ხილვა მის შუენიერ, ვითარცა სმენით, ხისა მის ალვისა“.

ქართულ სასულიერო მწერლობაში ალვა გულისხმობს ბიბლიურ ედემის ხეს. ხე რომელიც ალვად მოიხსენიება მშვენიერი და სურნელოვანია და ასევე ისხამს ნაყოფს. ,,საკვირველება იყო ხისა მისგან, რამეთუ ისარცემული ნადირი, რომელი მოვიდოდის და ჭამის ფურცელი მისი და გინდა თესლი მისი, განერის სიკუდილისაგან“.

სიცოცხლის ხის ემბლემათა შორის განსაკუთრებით საინტერესოა ქართველ მთიელთა დროშები, რომელთაც უაღრესად დიდი საკრალური მნიშვნელობა უკანასკნელ ხანამდე შემოინახეს.

მთიელთა სალოცავებში დროშა მთავარ საკულტო შენობაში, ,,დარბაზში“ ან ,,ბეღელში“ იყო დასვენებული. ჯვართან სალაპარაკო სპეციალური ტერმინოლოგიით, დროშას ,,ალვის ტანი“ ეწოდებოდა, რაც მიუთითებს ამ საგნის კავშირზე ღვთაებათა კარზე ამოსულ, ღვთაებათა საბრძანის მითურ ხესთან, ხოლო მისი შემადგენელი ელემენტების მიხედვით, დროშა სიმბოლურად წარმოადგენს ხის, ცისა და ასტრალური სამყაროს ურთიერთობას.

ამდენად, ალვის ხის სიმბოლო არ არის უცხო ქართული სინამდვილისთვის, ქრისტიანობამ ძველი რწმენა წარმოდგენით ეს ხე ვაზთან ერთად აქცია საჯვარე ხედ. აგრეთვე საინტერესოა ისიც რომ საქართველოს პარალელურად, ხის სიმბოლო გავრცელებული იყო მთელს კავკასიაში და მათ შორის ინგუშეთში არსებულ ქრისტიანულ ძეგლებზე, სადაც იგრძნობა ქართული, ქრისტიანული კულტურის გავლენა.

თიხის ფილის შემდეგი ეპიზოდი არის ცხოველების გამოსახულება, რომელიც ჩანს სიცოცხლის ხის ორივე მხარეს. ორივე ცხოველი მყარად დგას მიწაზე და ორივე მათგანს აქვს რქები რომელთაც აგრეთვე საკრალური მნიშნელობა აქვს, როგორც ქართულ ხალხურ პოეზიაში, აგრეთვე ქრისტიანულ სამყაროში. ჩვენი აზრით, აღნიშნული ცხოველები უნდა იყოს ან ჯიხვის ან ირმის გამოსახულებები. ქართულ ფოლკლორში ირემი და ჯიხვი ხშრად გვევლინებიან ზებუნებრივი ძალის მატარებელ და ღვთაების სამყაროსთან დაკავშირებულ არსებებად.

ირემი საქართველოს უძველესი მოსახლეობის რწმენებსა და რიტუალებში უკვე ენეოლითის ხანიდან ჩანს. ირმისა და ჯიხვის გამოსახულებანი განსაკუთრებით ბევრია კავკასიის ბრინჯაოს ხანის ძეგლებზე, სადაც ეს ცხოველები წარმოდგენილნი არიან რაიმე კომპოზიციაში, ან ინდივიდუალური ფიგურის სახით.

ჩვენთვის საინტერესოა ფოლკლორში ირემთან და ირმის რქასთან დაკავშირებული შეხედულებები. აქ იგი ენაცვლება სიცოცხლის ხეს, მისი საშუალებით ცაზე შეიძლება ასვლა. რქა საგანგებოდ შესაწირავ, ღვთაებისათვის განსაკუთრებით სასურველ საგნად ითვლებოდა. ქართველთა სალოცავში ირმისა და ჯიხვის უამრავი რქა იყო დაცული. რქას ამაგრებდნენ დედაბოძზე. ამრიგად, ტყობა-ერდის ტაძართან აღმოჩენილ თიხის ფილაზე ჩვენ გვაქვს ორი სიმბოლო, ერთი სიცოცხლის ხე და მეორე, ირემი ან ჯიხვი. ამჯერად, ორივე სიმბოლო ერთდროულად არის გამოსახული.

სიცოცხლის ხის და ირმის ერთდროული გამოსახვა გვხვდება სვანეთში, ლიფანალის მხატვრობაში, სადაც წარმოდგენილია სიუჟეტი ,,თხები ჭამენ ფიჭვს“. მცენარის ორივე მხარეს გამოსახულია უკანა ფეხებზე შემართული ცხოველები, რომლებიც ტოტებს ეტანებიან.

საქართველოში ,,ხისკენ მიმართული ცხოველები“ ორ ეპიზოდში გვხვდება, ერთი ოშკის რელიეფზე, ხოლო მეორე თიანეთის სიონზე. თიანეთის სიონის ზოომორფული რელიეფის კომპოზიცია, დაზიანების მიუხედავად საკმაოდ კარგად იკითხება, ნათელია. იგი, შედგება ერთი – მთავარი ფრიზისაგან, რომელიც ზემოდან განიერ ნაწილში ორნამენტული თაროთია დასრულებული. ფრიზის ცენტრი უჭირავს ხშირტოტებდაშვებულ დიდ ხეს, რომელსაც აქეთ – იქიდან ორი ცხოველია მიმართული. ამათგან მარცხენა, რქების მოყვანილობით ჯიხვს ან არჩვს მოგვაგონებს, მარჯვენა შველს. ორივე ცხოველი მოძრაობს, დრუნჩი მიტანილი აქვთ ხესთან და მის ტოტებს კვნეტენ. სიბრტყის მარცხენა კუთხეში მოზრდილი ფრინველია გამოსახული, შესაძლოა ფარშევანგი, თითქოს ხისკენ მიემართება. სიბრტყის თავისუფალი არეები – ფრინველის ქვემოთ, შველის ზურგთან და ფეხებთან შევსებულია მცირე ფოთლოვანი მცენარეებით.

ქართულ ხალხურ წარმოდგენებში ხესთან და ცხოველის რქებთან მჭდრო კავშირში არიან ქრისტიანული წმინდანებიც. ასეთია, მაგალითად, ლეგენდა რკონისიდან ლეკების მიერ გატაცებული ღვთისმშობლის ხატის შესახებ, რომელიც მძარცველთა მეთაურს მიუსვენებია. ერთ წელს დაღესტანში ბალახი გახმა, შინაური ფრინველი და ცხოველი გაწყდა და მცხოვრებლები რაღაც ავადმყოფობით დაიხოცნენ. ეს უბედურებები მოტაცებულ ღვთისმშობლის ხატს მიაწერეს და გადაწყვიტეს მისი დაწვა. ხატმა, ცეცხლის მიკარებისთანავე, ქალურად დაიკივლა, ავარდა და იქვე მდგომ ხარს რქებზე დაესვენა. შეშინებულმა ლეკებმა ხატი ხარის რქებზე დაამაგრეს და ხარი გაუშვეს. იგი, დიდი ხნის სიარულის შემდეგ, რკონის წმ. გიორგის ცაცხვს მიადგა, ხატი გადმოეშვა ხარის რქებიდან და ცაცხვის ტოტებზე დაესვენა.

აღნიშნული ლეგენდის მიხედვით ხარის რქები და სიცოცხლის ხე იდენტური მნიშვნელობის მქონე საკრალური ობიექტებია, რადგანაც ერთიცა და მეორეც ქრისტიანულ წმინდანდათვის სასურველი საბრძანისია. ნათელია, რომ ღვთაებების მიწიერი ადგილი არის საკულტო ხე, რომელიც თავისთავად კულტის ობიექტია, ან საკულტო ნაგებობებთან – ტაძრებთან დგას.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ სიცოცხლის ხესთან მდგომი ცხოველები,  ქრისტიანული ხელოვნების სიმბოლური კომპოზიციაა ადრექრისტიანული ხანიდან და ის გვხვდება, როგორც საქართველოში, ასევე, საქრისტიანოს არაერთ რეგიონში. მნიშვნელოვანია, რომ ცალკეული ნიმუშები მოიპოვება დაღესტნის ძეგლებზე, ეგრეთწოდებულ დაღესტნურ-ალბანურ ობიექტებზე. ერთ-ერთ ასეთი ძეგლის სიუჟეტში ხის ნაცვლად თევზია გამოსახული. ეს ძეგლი ყუბაჩშია აღმოჩენილი და ჩვენთვის საინტერესო სიუჟეტის მეტად ორიგინალურ სახეს შეიცავს.

სიცოცხლის ხის მოტივში ხის შეცვლა თევზით ამტკიცებს, რომ ამ მოტივში ძირითადად ნაყოფიერების სიმბოლოა მოცემული. ქართველ ტომებში თევზი, როგორც ნაყოფიერების მომნიჭებელი ძალა მრავალი წესჩვეულებით დასტურდება. ვფიქრობთ ამ შემთხვევაში თევზი სიცოცხლის ხის ანალოგიაა და წარმოადგენს ქრისტიანულ სიმბოლოს. საქართველოში სხვადასხვა ორნამენტში თევზს ხშრად გამოსახავდნენ. თევზის გამოსახულება გვხვდება კატაკომბებში, ცნობილია აგრეთვე ისიც, რომ ძველად, ახლადგაქრისტიანებული ადამიანი, თევზის სიმბოლოთი ანიშნებდა ქრისტიანებს, რომ ისიც მათი რელიგიის მიმდევარი იყო.

საინტერესოა აგრეთვე ფილის კიდევ ერთი ნაწილი სადაც ქართული ასომთავრული ასოებია ამოტვიფრული ႤႴ ან ႤႭ და ႭႰႤႬ – ეფ ან ეო და ორენ. წარწერის წაკითხვა დღევანდელი მდგომარეობით თითქმის შეუძლებელია, რამოდენიმე მიზეზის გამო – პირველი ის რომ არტეფაქტი დაკარგულია და ჩვენ მსჯელობა მხოლოდ ფოტოს მიხედვით შეგვიძლია და მეორე, წარწერა როგორც ჩანს არასრული სახით არის წარმოდგენილი, რაც დასკვნების გაკეთებას შესაძლებლობას გვირთულებს.